Utrzymanie terenów zielonych i zadrzewienia

fot. Adobe Stock

Utrzymanie terenów zielonych i zadrzewienia to jedno z najważniejszych wyzwań stojących przed polskimi gminami. Wzrost urbanizacji, zmiany klimatyczne oraz presja inwestycyjna prowadzą do zmniejszania się powierzchni zielonych, co negatywnie wpływa na jakość życia mieszkańców i stan środowiska naturalnego.

Kluczową rolę w ochronie zieleni odgrywa reforma planowania przestrzennego, jak również działania samorządów na poziomie lokalnym. W skrócie przedstawiamy obowiązki gmin, przepisy prawne, raporty instytucji oraz dobre praktyki w zakresie ochrony terenów zielonych i zadrzewienia.

Utrzymanie terenów zielonych

Utrzymanie terenów zielonych i zadrzewienia wymaga kompleksowego podejścia ze strony władz lokalnych, ponieważ zielona infrastruktura miast pełni wiele istotnych funkcji ekologicznych, społecznych i gospodarczych. Tereny zielone poprawiają jakość powietrza, wpływają na mikroklimat, redukują hałas oraz stanowią naturalne miejsce rekreacji i odpoczynku dla mieszkańców.

Współczesne wyzwania, takie jak zmiany klimatyczne czy rozwój zabudowy miejskiej, powodują, że ochrona i rozbudowa zieleni miejskiej staje się priorytetem w polityce przestrzennej gmin. W artykule przedstawiono obowiązki samorządów, dobre praktyki oraz kluczowe regulacje prawne wpływające na zarządzanie terenami zielonymi w Polsce.

Obowiązki gmin w zakresie ochrony zieleni miejskiej

Polskie prawo nakłada na gminy szereg obowiązków związanych z ochroną terenów zielonych i zadrzewienia. Podstawowe regulacje znajdują się w:

• Ustawie o samorządzie gminnym z 8 marca 1990 r. (Dz.U. 2024 poz. 1130) – wskazuje na konieczność zaspokajania zbiorowych potrzeb wspólnoty, w tym ochrony środowiska.
• Ustawie o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. 2023 poz. 1336) – określa zasady wycinki drzew i nasadzeń kompensacyjnych.
• Ustawie Prawo ochrony środowiska z 27 kwietnia 2001 r. – zobowiązuje gminy do monitorowania jakości powietrza, gleby i wód.
• Reformie planowania przestrzennego z 2023 r. – wprowadza plan ogólny gminy i zobowiązuje do uwzględnienia terenów zielonych w polityce przestrzennej.

Do kluczowych obowiązków gmin należy przede wszystkim zarządzanie i rozwój terenów zielonych, w tym parków, skwerów i lasów miejskich. Ponadto kontrola wycinki drzew i krzewów oraz zapewnienie odpowiednich kompensacyjnych nasadzeń.

Również monitorowanie jakości powietrza i wód w celu zapewnienia zdrowego środowiska dla mieszkańców. W końcu też prowadzenie działań rewitalizacyjnych oraz zwiększanie powierzchni biologicznie czynnej.

Retencja wodna i adaptacja do zmian klimatu

Jednym z kluczowych narzędzi walki ze skutkami zmian klimatu jest zwiększanie retencji wodnej. Odpowiednie zarządzanie wodą zmniejsza ryzyko powodzi i suszy, poprawia bilans wodny oraz zwiększa odporność ekosystemów miejskich. Tereny zielone odgrywają kluczową rolę w tym zakresie.

Działania zwiększające retencję wodną to po pierwsze budowa zbiorników retencyjnych do magazynowania wody opadowej. Po drugie nasadzenia drzew i krzewów, które zwiększają zdolność gleby do zatrzymywania wody. Jak również tworzenie łąk kwietnych jako alternatywy dla trawników. Ponadto łąki kwietne wspierają bioretencję i bioróżnorodność. Rzecz jasna również instalacja systemów zbierania deszczówki, która jest finansowana w ramach programów takich jak „Moja Woda”.

Gminy powinny również uwzględniać aspekty retencji wodnej w planach zagospodarowania przestrzennego. Mając to na uwadze powinny inwestować w technologie związane z gromadzeniem i wykorzystywaniem wód opadowych.

Reforma planowania przestrzennego i tereny zielone

Przyjęta 7 lipca 2023 r. przez Sejm RP nowelizacja ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym jest największą zmianą w tym zakresie od lat. Reforma, której większość przepisów weszła w życie 24 września 2023 r., ma na celu zapewnienie zrównoważonego rozwoju kraju, zachowanie ładu przestrzennego oraz uwzględnienie interesu publicznego.

Nowe regulacje mają uprościć procesy inwestycyjne, zwiększyć skuteczność planowania przestrzennego i ograniczyć chaos urbanistyczny. Utrzymanie terenów zielonych i zadrzewienia jest jednym z elementów reformy.

Reforma z lipca 2023 r. wprowadziła szereg nowych regulacji:

• Plan ogólny gminy – zastąpi dotychczasowe studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.
• Powiązanie decyzji o warunkach zabudowy z planem ogólnym – ogranicza niekontrolowaną urbanizację.
• Refundacja dokumentów planistycznych – gminy mogą uzyskać środki z Krajowego Planu Odbudowy na sporządzanie planów.
• Rejestr Urbanistyczny – system monitorowania procesów planistycznych.

Jednakże, Ministerstwo Rozwoju i Technologii ogłosiło projekt ustawy wydłużający termin na wdrożenie reformy. Gminy otrzymają dodatkowe pół roku na uchwalenie planów ogólnych, co przesuwa termin wdrożenia nowych regulacji do 30 czerwca 2026 r.

Raport NIK: wyzwania i zaniedbania w ochronie zieleni

Raport Najwyższej Izby Kontroli (NIK) z 2020 r. wykazał istotne problemy w zarządzaniu terenami zielonymi w polskich gminach. Mówiąc w skrócie, kontrola objęła 19 urzędów miast i dwa urzędy dzielnicowe Warszawy. W raporcie NIK wykazał, że tereny zielone w miastach są bez należytej ochrony przed zabudową.

Utrzymanie terenów zielonych i zadrzewienia wymaga odpowiedniego bilansu nasadzeń kompensacyjnych. W 10 na 19 skontrolowanych miast liczba posadzonych drzew była niższa niż liczba wyciętych – w Katowicach o ponad 17 tys., w Lublinie o ok. 4 tys., a w Łodzi o ponad 2 tys. Natomiast w 9 miastach nasadzenia przewyższyły wycinki, m.in. w Warszawie o prawie 10 tys., Krakowie o ok. 7 tys. i Gdańsku o ok. 4 tys.

fot. NIK

Brak planowania przestrzennego

• Tylko 31,4% powierzchni gmin jest objętych miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego (MPZP).
• W miastach wojewódzkich pokrycie MPZP było bardzo zróżnicowane – od 16% w Rzeszowie do 69% w Krakowie.
• Opracowywanie planów miejscowych trwało ponad 15 lat w skrajnych przypadkach, co skutkowało chaotycznym zagospodarowaniem terenów.

Tereny zielone narażone na zabudowę

1. Ponad 53% wydanych decyzji o warunkach zabudowy (WZ) w kontrolowanych miastach dotyczyło terenów o funkcjach przyrodniczych.
2. W Katowicach i Warszawie dopuszczono budowę domów jednorodzinnych w korytarzach ekologicznych rzek.
3. W Rzeszowie wydano WZ na budowę zespołu budynków wielorodzinnych na terenach przeznaczonych na rekreację.

Jak wykazał raport NIK opublikowany na stronie nik.gov.pl 20.04.2022 r, tereny zielone w miastach są bez wystarczającej ochrony przed zabudową. Utrzymanie terenów zielonych i zadrzewienia wymaga regulacji.

fot. NIK

Kluczowa rola gmin w utrzymaniu terenów zielonych

Jak wiemy, utrzymanie terenów zielonych i zadrzewienia jest kluczowe dla jakości życia mieszkańców oraz ochrony środowiska. Reforma planowania przestrzennego daje samorządom nowe narzędzia do zarządzania zielenią, jednak ich skuteczność zależy od odpowiedzialnego wdrożenia przepisów i wykorzystania dostępnych środków.

Raport NIK wskazuje na liczne problemy, takie jak brak spójnej polityki planowania przestrzennego, masowa wycinka drzew czy nielegalna zabudowa terenów zielonych. Aby skutecznie chronić tereny zielone, zasoby przyrodnicze, konieczne jest konsekwentne wdrażanie planów zagospodarowania przestrzennego oraz inwestowanie w rozwiązania proekologiczne.

Źródła: Ministerstwo Rozwoju i Technologii, NIK,