Uchwały antysmogowe – czy samorządy skutecznie walczą ze smogiem?
Uchwały antysmogowe to kluczowe narzędzie w polskiej polityce ochrony powietrza. Mają one na celu walkę z niską emisją, przede wszystkim pochodzącą z domowych kotłów grzewczych. Najwyższa Izba Kontroli (NIK) sprawdziła, jak w praktyce realizowane są te uchwały przez samorządy województw i gminy. Co za tym idzie, przyjrzano się, czy przyczyniają się one realnie do poprawy jakości powietrza
Smog pozostaje jednym z największych wyzwań środowiskowych w Polsce, mającym poważne konsekwencje zdrowotne i społeczne. Uchwały antysmogowe, przyjęte w kilkunastu województwach, mają na celu ograniczenie emisji szkodliwych pyłów i gazów, przede wszystkim z domowych kotłów grzewczych. Najwyższa Izba Kontroli sprawdziła, jak samorządy realizują te przepisy i czy działania faktycznie przyczyniają się do poprawy jakości powietrza.
Spis treści
Ocena wdrożenia uchwał antysmogowych
Uchwały antysmogowe przyjęto w 14 województwach, a ich celem jest m.in. eliminacja najstarszych i najbardziej zanieczyszczających urządzeń grzewczych – tzw. kopciuchów. Niewątpliwie przepisy te zmierzają do ich wymiany na nowoczesne kotły spełniające normy klasy 5 lub ekoprojektu.
NIK objęła kontrolą działania w 18 gminach z pięciu województw (dolnośląskie, kujawsko‑pomorskie, łódzkie, małopolskie, śląskie) oraz urzędy marszałkowskie odpowiedzialne za uchwały. Według NIK były to samorządy tych obszarów, w których w 2023 r. zauważono przekroczenia dopuszczalnych poziomów stężeń takich zanieczyszczeń jak PM10 oraz B(a)P. Jak się okazało, mimo podejmowanych działań, żadna z gmin nie osiągnęła pełnego wdrożenia zapisów antysmogowych. Ponadto zauważono, że nadzorcze były często niewystarczające, prowadzone w ograniczonym zakresie lub nierzetelnie.
Główne problemy i bariery
Naczelna Izba Kontroli okreśiła trzy główne powody niekorzystnego wyniku swojej analizy. Po pierwsze to zbyt wona wymiana kotłów. Na koniec czerwca 2024 r. w objętych kontrolą regionach nadal było ponad 781 tys. kopciuchów oraz ponad 1,3 mln kotłów poniżej klasy 5. Co istotne, takie źródła ciepła powinny zostać wymienione do końca czerwca 2028 r. Najwyższa Izba Kontroli oszacowała, że przy obecnym tempie proces wymiany starych kotłów może trwać od 2 do nawet 24–40 lat w zależności od regionu.
Po drugie NIK wskazuje na niedostateczne kontrole i egzekwowanie przepisów. W większości sprawdzonych gmin kontrole przestrzegania uchwał były sporadyczne. Ponadto prowadzono je bez odpowiednich upoważnień. Brakowało też protokołów, a w wielu przypadkach kontrole w ogóle nie były prowadzone. Czasami obejmowały tylko spalanie odpadów, a nie zgodność źródeł ciepła z normami.
Trzeci powód to braki w danych i ich wykorzystaniu. Choć funkcjonuje Centralna Ewidencja Emisyjności Budynków (CEEB), wiele gmin nie zebrało pełnych danych. Dlatego w ośmiu spośród 18 sprawdzonych gmin odsetek złożonych deklaracji był niższy niż 80%. Urzędnicy mieli też trudności z wykorzystaniem danych, często zawierających błędy.
Podsumowując, NIK podkreśla, że skuteczną walkę ze smogiem utrudniają niska świadomość społeczna i ograniczone możliwości finansowe mieszkańców i samorządów. Ostatnia przyczyna braku zadowalających wyników to słaby nadzór nad realizacją uchwał ze strony organów administracji.
Przykłady działań i dobrych praktyk
Jednak w niektórych regionach pojawiają się rozwiązania, które mogą wspierać wdrożenie uchwał. Województwo małopolskie wprowadziło aplikację Ekointerwencja, umożliwiającą mieszkańcom anonimowe zgłaszanie naruszeń uchwał antysmogowych. Od 2020 r. odnotowano ponad 30 tys. zgłoszeń, co doprowadziło do ponad 16 tys. kontroli. Co istotne, większość z nich dotyczyła ochrony powietrza.
Ponadto w niektórych gminach – jak Wałbrzych czy Rybnik – zauważono wyższe wskaźniki wymiany kotłów. To również można uznać za pozytywny przykład działań.
Skutki zdrowotne i potrzeba kontynuacji działań
Pomimo stopniowej poprawy jakości powietrza, zanieczyszczenia nadal mają poważne skutki zdrowotne. W 2022 r. zanieczyszczenie pyłem PM₂,₅ było przyczyną szacunkowo 35 tys. przedwczesnych zgonów w Polsce, a w 2023 r. w pięciu województwach liczba takich zgonów przekroczyła 11,6 tys. Dalsze informacje można znaleźć w obszernym raporcie w witrynie Naczelnej Izby Kontroli na temat skuteczności działania uchwał antysmogowych.
Uchwały antysmogowe – wnioski z kontroli ich skuteczności
Raport NIK pokazuje, że choć uchwały antysmogowe są formalnie przyjmowane, ich praktyczne wdrożenie jest niewystarczające. Gminy muszą zwiększyć intensywność kontroli, poprawić jakość danych i egzekwowanie przepisów, a także skoordynować działania z województwami i instytucjami wspierającymi. Tylko wtedy możliwe jest realne ograniczenie emisji i poprawa jakości powietrza zgodnie z unijnymi i światowymi standardami.
Źródło: Naczelna Izba Kontroli
