Między obowiązkiem a przewagą konkurencyjną. Zielone zamówienia publiczne w jednostkach komunalnych.
Zielone zamówienia publiczne (Green Public Procurement, GPP) bez wątpienia stanowią istotny instrument realizacji polityki zrównoważonego rozwoju w jednostkach komunalnych, albowiem ich wdrażanie pozwala nie tylko ograniczać negatywny wpływ działalności publicznej na środowisko, ale także promować innowacyjne i energooszczędne rozwiązania technologiczne. Co więcej, sprzyjają one wspieraniu odpowiedzialnych społecznie wykonawców i dostawców różnych usług. Wzmacniają także wizerunek jednostek samorządowych jako liderów działań ekologicznych.
W kontekście rosnących wymagań środowiskowych Unii Europejskiej, zwłaszcza Dyrektywy 2014/24/UE1 oraz 2014/25/UE2, jednostki komunalne otrzymują jasne ramy prawne, aby uwzględniać kryteria środowiskowe w procesie zamówień publicznych. Wprawdzie dotychczas stosowanie takich kryteriów bywało traktowane raczej fakultatywnie, w świetle obecnych regulacji coraz częściej przybiera ono charakter obowiązku. Implementacja tych przepisów w Polsce odbywa się poprzez kolejne nowelizacje Ustawy z dnia 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych3, które umożliwiają nie tylko stosowanie specyfikacji ekologicznych, lecz także ocenę ofert pod kątem ich faktycznego wpływu na środowisko.
Spis treści
Kryteria środowiskowe – od planowania do realizacji
Zielone zamówienia publiczne opierają się na uwzględnianiu wymagań środowiskowych na każdym etapie procesu zakupowego, aby osiągnąć rzeczywiste cele zrównoważonego rozwoju. Począwszy od analizy potrzeb oraz oceny potencjalnego wpływu na środowisko, a skończywszy na weryfikacji spełnienia kryteriów przez wykonawców, samorządy prowadzą postępowania zakupowe w sposób, który odzwierciedla dbałość o interes publiczny.
Przykłady zastosowań GPP w praktyce
W praktyce GPP oznacza m.in. modernizację flot transportu miejskiego. Samorządy kupują autobusy elektryczne lub hybrydowe zamiast spalinowych. Wymieniają też oświetlenie uliczne na energooszczędne lampy LED. Placówki edukacyjne wyposażają w urządzenia o wysokiej efektywności energetycznej. Coraz częściej stosuje się także ekologiczne metody utrzymania zieleni. Pozwala to ograniczyć zużycie chemikaliów oraz wody.
Zrównoważone zamówienia publiczne obejmują dziś nie tylko zakup sprzętu czy materiałów, ale coraz częściej również inwestycje typu greenfield i brownfield.
Projekty greenfield, realizowane od podstaw na nowych terenach, dominują w dużych przetargach publicznych, zwłaszcza w infrastrukturze. Obejmują one budowę nowych szkół, szpitali, urzędów, kampusów akademickich czy inwestycji drogowo-kolejowych, co wiąże się z pełną procedurą zamówienia: od projektowania i pozwoleń, po wybór generalnego wykonawcy i nadzór inwestorski. W takich postępowaniach coraz częściej pojawiają się wymogi dotyczące standardów energetycznych, wykorzystania OZE oraz redukcji emisji w procesie budowy.
Z kolei projekty brownfield, oparte na modernizacji i ponownym wykorzystaniu istniejącej infrastruktury, wymagają innego podejścia. W zamówieniach publicznych często realizowane są w formule PPP (Partnerstwo Publiczno-Prywatne) lub koncesji, gdzie miasto udostępnia teren, a partner prywatny prowadzi inwestycję i zarządza nią. To oznacza konieczność wyceny kosztów rozbiórek, rekultywacji gruntów czy usuwania zanieczyszczeń, a także częstsze stosowanie dialogu konkurencyjnego zamiast prostego przetargu. Przykłady to Fabryka Norblina w Warszawie, Manufaktura w Łodzi czy tereny postoczniowe w Szczecinie, gdzie rewitalizacja odbyła się zgodnie z zasadami gospodarki o obiegu zamkniętym, z uwzględnieniem efektywności energetycznej i ponownego użycia materiałów.
Takie podejście pozwala jednostkom publicznym nie tylko pozyskiwać nowoczesną infrastrukturę, ale też wyznaczać kierunki rozwoju miast w zgodzie z unijnymi celami klimatycznymi i zasadami racjonalnego gospodarowania zasobami.
Ramy prawne – UE i Polska
Regulacje UE
Stosowanie kryteriów środowiskowych w zamówieniach publicznych w Polsce pozostaje ściśle powiązane z regulacjami unijnymi, albowiem to właśnie one wyznaczają ramy prawne i kierunki rozwoju tego instrumentu. Wspomniane wyżej Dyrektywy 2014/24/UE oraz 2014/25/UE wprost dopuszczają, aby instytucje zamawiające uwzględniały aspekty środowiskowe zarówno w sektorze ogólnym, jak i w wybranych branżach, takich jak transport, energetyka czy gospodarka wodna. Co prawda, wcześniejsze regulacje w mniejszym stopniu akcentowały kwestię zrównoważonego rozwoju, jednakże już Dyrektywa 2009/33/WE4 wprowadziła ekologiczne kryteria przy zakupie pojazdów transportu drogowego, stanowiąc pierwszy przykład faktycznej implementacji GPP w transporcie publicznym.
Prawo polskie
W polskim prawie kryteria ekologiczne mogą mieć charakter obowiązkowy lub dobrowolny. Wszystko zależy od rodzaju i wartości zamówienia. Jeśli przetarg przekracza progi unijne, samorządy muszą uwzględniać przynajmniej część aspektów środowiskowych. To warunek zgodności postępowania z przepisami. Jednocześnie nic nie stoi na przeszkodzie, by stosować takie kryteria także w mniejszych przetargach. Dzięki temu miasta promują innowacje i zrównoważone rozwiązania – nawet bez formalnego obowiązku.
Na gruncie prawa polskiego zagadnienia związane z zielonymi zamówieniami publicznymi reguluje wspomniana już Ustawa z dnia 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych (PZP). Przepisy te umożliwiają zamawiającym uwzględnianie aspektów środowiskowych na różnych etapach procedury zamówieniowej.
Istotne znaczenie mają tu:
- art. 17 ust. 1 PZP, nakładający obowiązek dążenia do uzyskania możliwie najlepszych efektów, w tym środowiskowych5,
- art. 83 ust. 3 pkt 4 PZP, przewidujący analizę potrzeb z uwzględnieniem aspektów środowiskowych6,
- art. 242 ust. 2 pkt 3 PZP, umożliwiający uwzględnienie aspektów środowiskowych w kryteriach oceny ofert7.
Dla firm oferujących ekologiczne produkty i usługi, GPP to realna przewaga konkurencyjna. Umożliwia dostęp do zamówień publicznych i wzmacnia pozycję rynkową. Takie podejście otwiera drogę do krajowych i unijnych funduszy na inwestycje ekologiczne. Dzięki temu przedsiębiorcy mogą rozwijać się zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. W efekcie zielone zamówienia publiczne przynoszą korzyści zamawiającym i wykonawcom. Jednocześnie wspierają cele klimatyczne Unii Europejskiej.
Wyzwania i rekomendacje
Wdrażanie zielonych zamówień publicznych nie przebiega bez trudności, aczkolwiek stanowi kluczowy element polityki zrównoważonego rozwoju. Jednym z najczęściej wskazywanych wyzwań są wyższe koszty początkowe ekologicznych rozwiązań. Choć w dłuższej perspektywie przynoszą one oszczędności, to jednak samorządy muszą początkowo zmierzyć się z większym obciążeniem budżetu. Kolejną barierą jest ograniczona liczba dostawców zdolnych do spełnienia wysokich standardów środowiskowych, co nierzadko zawęża realną konkurencję w postępowaniach. Problemem pozostaje także brak odpowiednich kompetencji wśród pracowników zajmujących się zamówieniami publicznymi, przez co nie zawsze potrafią oni poprawnie formułować kryteria środowiskowe czy skutecznie je weryfikować.
Nie można oczywiście pominąć wyzwań prawnych i proceduralnych. Przepisy unijne, choć dają elastyczne możliwości, bywają różnie interpretowane, co prowadzi do ostrożności po stronie zamawiających. Obawy dotyczące potencjalnych zgłoszeń do Krajowej Izby Odwoławczej skutkują tym, że jednostki komunalne nie zawsze w pełni wykorzystują potencjał kryteriów środowiskowych. Trudności pojawiają się także na etapie monitorowania efektów. Brak jednolitych narzędzi, wiedzy i metodologii powoduje, że trudno jest rzetelnie ocenić wpływ zrealizowanych zamówień na środowisko.
Rekomendacje i dobre praktyki
Eksperci rekomendują kilka rozwiązań, które mogą ograniczyć powyższe bariery. Przede wszystkim należy inwestować w systematyczne szkolenia dla osób prowadzących postępowania, aby mogli skuteczniej definiować i egzekwować wymagania środowiskowe. Konieczna jest również szersza współpraca pomiędzy jednostkami samorządowymi, dzięki której możliwa staje się wymiana dobrych praktyk i wzorcowych dokumentów. Bardzo dobrze sprawdzają się centralne bazy wiedzy czy katalogi zielonych kryteriów zamówień publicznych, które uproszczają przygotowywanie specyfikacji przetargowych.
Ważnym kierunkiem rozwoju zamówień publicznych jest szersze wykorzystanie innowacyjnych modeli finansowania, takich jak partnerstwo publiczno-prywatne czy zielone obligacje komunalne. Rozwiązania te pozwalają zrównoważyć wyższe koszty początkowe związane z realizacją zrównoważonych inwestycji i ułatwiają samorządom dostęp do nowoczesnej infrastruktury. Coraz większe znaczenie zyskują także narzędzia analityczne, takie jak ocena cyklu życia produktu (LCA) czy analiza śladu środowiskowego, które umożliwiają zamawiającym uwzględnienie nie tylko ceny zakupu, lecz także całkowitych kosztów użytkowania, utrzymania i późniejszej utylizacji. Dzięki temu decyzje podejmowane w ramach zamówień publicznych stają się bardziej racjonalne ekonomicznie i przyjazne dla środowiska.
Podsumowując, aby zrównoważone zamówienia publiczne faktycznie przyczyniały się do realizacji celów klimatycznych i środowiskowych, jednostki komunalne powinny łączyć instrumenty prawne, organizacyjne i finansowe. Dzięki temu proces wdrażania GPP stanie się bardziej efektywny, a samorządy będą mogły konsekwentnie planować inwestycje w duchu odpowiedzialności ekologicznej.
Stan obecny zielonych zamówień publicznych w Polsce
System zamówień publicznych odgrywa kluczową rolę w gospodarce Polski. W 2023 roku wartość zamówień udzielonych zgodnie z przepisami ustawy o zamówieniach publicznych wyniosła prawie 280 mld zł, co stanowiło około 8,2% produktu krajowego brutto. Łącznie przeprowadzono około 157 500 postępowań8.
Choć rynek zamówień publicznych w Polsce stopniowo się “zazielenia”, to udział zielonych zamówień nadal pozostaje ograniczony.
W 2023 roku 693 podmioty zamawiające udzieliły łącznie 4 052 zamówień publicznych uwzględniających aspekty środowiskowe, o łącznej wartości 11,93 mld zł (bez podatku od towarów i usług). W porównaniu z rokiem 2022 liczba takich zamówień wzrosła o 730, natomiast ich łączna wartość spadła o 5,25 mld zł. Jednocześnie liczba zamawiających, którzy realizowali zielone zamówienia, wzrosła o 84 podmioty.
Udział GPP w rynku zamówień
Wprawdzie zielone zamówienia stanowiły jedynie 3% ogółu zamówień publicznych w 2023 roku, jednak ich wartość odpowiadała 4% całkowitej wartości rynku. Te dane uwidaczniają, że pomimo zwiększenia liczby zamówień uwzględniających kryteria środowiskowe, udział zielonych inwestycji w budżetach zamawiających jest nadal stosunkowo niewielki. Sugeruje to, potencjalny dalszy rozwój rynku zamówień publicznych, które są zrównoważone ekologicznie.
| Kategoria | Wartość / liczba |
| DANE OGÓLNE | |
| Liczba zamawiających, którzy udzielili zamówień publicznych o charakterze środowiskowym | 693 |
| Liczba udzielonych zamówień uwzględniających aspekty środowiskowe | 4 052 |
| Wartość udzielonych zamówień uwzględniających aspekty środowiskowe (bez VAT) | 11 925 319 278,12 zł |
| ŁĄCZNIE | |
| Udział zielonych zamówień publicznych w ogólnej liczbie udzielonych zamówień publicznych | 3% |
| Udział zielonych zamówień publicznych w ogólnej wartości udzielonych zamówień publicznych | 4% |
Tabela 1. Źródło: Sprawozdanie Prezesa UZP 9, str. 57
Zielone zamówienia publiczne przestają być tylko formalnością. Coraz częściej stają się realnym narzędziem wpływu na środowisko, rozwój miast i odpowiedzialny biznes.
Dane z 2023 roku pokazują wyraźny wzrost liczby zamówień z kryteriami ekologicznymi. To potwierdza rosnącą świadomość samorządów i ich zaangażowanie w zrównoważony rozwój.
Pomimo wyzwań, takich jak wyższe koszty początkowe czy ograniczona dostępność wykonawców, GPP przynosi długofalowe korzyści. Korzyści te obejmują zarówno oszczędności finansowe, jak i pozytywny wpływ na środowisko. Gdy jednostki komunalne łączą wiedzę, dobre praktyki oraz narzędzia finansowe i analityczne, działają bardziej efektywnie. W efekcie mogą skutecznie realizować cele klimatyczne i rozwijać miasta przyjazne mieszkańcom i przyrodzie. Zielone zamówienia publiczne stają się zatem symbolem zrównoważonego rozwoju.
Źródła:
1 Dyrektywa 2014/24/UE w sprawie zamówień publicznych, uchylająca dyrektywę 2004/18/WE https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzienniki-UE/dyrektywa-2014-24-ue-w-sprawie-zamowien-publicznych-uchylajaca-dyrektywe-68413979
2 Dyrektywa 2014/25/UE w sprawie udzielania zamówień przez podmioty działające w sektorach gospodarki wodnej, energetyki, transportu i usług pocztowych, uchylająca dyrektywę 2004/17/WE https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzienniki-UE/dyrektywa-2014-25-ue-w-sprawie-udzielania-zamowien-przez-podmioty-dzialajace-68413980
3 Ustawa z dnia 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20190002019
4 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/33/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. https://eur-lex.europa.eu/eli/dir/2009/33/oj/pol
5 Art. 17 ust. 1 PZP
https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/prawo-zamowien-publicznych-18903829/art-17
6 art. 83 ust. 3 pkt 4 PZP
https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/prawo-zamowien-publicznych-18903829/art-83
7 art. 242 ust. 2 pkt 3 PZP
https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/prawo-zamowien-publicznych-18903829/art-242
8 Sprawozdanie Prezesa UZP z funkcjonowania systemu zamówień publicznych w 2023 roku
9 Sprawozdanie Prezesa UZP z funkcjonowania systemu zamówień publicznych w 2023 roku
Przeczytaj również:
Często zadawane pytania (FAQ): Między obowiązkiem a przewagą konkurencyjną. Zielone zamówienia publiczne w jednostkach komunalnych
Co to są zielone zamówienia publiczne?
Zielone zamówienia publiczne (GPP) to zamówienia, które uwzględniają kryteria środowiskowe. Mają na celu ograniczenie negatywnego wpływu działalności publicznej na środowisko i promowanie zrównoważonych rozwiązań technologicznych.
Jakie korzyści płyną z wdrażania zielonych zamówień publicznych?
Wdrażanie GPP pozwala na oszczędności finansowe w dłuższym okresie, wspiera innowacyjne rozwiązania oraz przyczynia się do realizacji celów klimatycznych, poprawiając jednocześnie wizerunek jednostek samorządowych.
Czy wszyscy zamawiający muszą stosować kryteria środowiskowe?
Nie wszyscy zamawiający są zobowiązani do stosowania kryteriów środowiskowych. Obowiązek ten dotyczy przetargów, które przekraczają progi unijne. Mniejsze zamówienia mogą również uwzględniać te kryteria, ale nie muszą.
Jakie fale wyzwań towarzyszą zielonym zamówieniom publicznym?
Do najważniejszych wyzwań należą wyższe koszty początkowe ekologicznych rozwiązań, ograniczona liczba dostawców spełniających wysokie standardy oraz brak odpowiednich kompetencji wśród pracowników zajmujących się zamówieniami.
Jakie są przyszłe kierunki rozwoju zrównoważonych zamówień publicznych?
Przyszłość GPP wiąże się z szerszym wykorzystaniem innowacyjnych modeli finansowania oraz narzędzi analitycznych, co pozwoli na bardziej efektywne podejmowanie decyzji w ramach zamówień publicznych.
