Budżet obywatelski w gminie
Budżet obywatelski to jedno z najważniejszych narzędzi angażowania mieszkańców w decyzje dotyczące wspólnych pieniędzy. Daje im możliwość bezpośredniego wyboru inwestycji i działań finansowanych z budżetu gminy od infrastruktury drogowej po tereny rekreacyjne. W Polsce po raz pierwszy zastosowano go w Sopocie w 2011 roku, a od 2018 roku jego stosowanie jest obowiązkowe w miastach na prawach powiatu. Raporty Najwyższej Izby Kontroli pokazują, że narzędzie to przynosi wymierne efekty, ale też bywa obarczone istotnymi problemami organizacyjnymi.
Budżet obywatelski w gminie to mechanizm partycypacji społecznej uregulowany w art. 5a ustawy o samorządzie gminnym. Jego istotą jest oddanie mieszkańcom realnego wpływu na część wydatków gminy. Projekty zgłaszane przez obywateli przechodzą ocenę formalną i merytoryczną, a następnie są wybierane w głosowaniu powszechnym. Wygrane zadania trafiają do uchwały budżetowej i muszą być zrealizowane w kolejnym roku.
Co ważne, w miastach na prawach powiatu budżet obywatelski jest obowiązkowy, a jego wartość musi wynosić co najmniej 0,5% wydatków ogółem zrealizowanych w poprzednim roku. W pozostałych gminach stosowany jest dobrowolnie, ale cieszy się coraz większą popularnością.
Spis treści
Jak działa budżet obywatelski?
Proces obejmuje:
- Zgłaszanie projektów przez mieszkańców.
- Ocenę formalną i merytoryczną — urząd sprawdza zgodność z prawem i możliwości realizacyjne.
- Głosowanie — papierowe lub elektroniczne.
- Realizację zwycięskich zadań w kolejnym roku budżetowym.
Rada gminy uchwałą określa regulamin, w tym wymogi formalne projektów, liczbę podpisów poparcia, tryb odwołań oraz sposób ogłaszania wyników.
Korzyści i ograniczenia budżetów obywatelskich
Budżet obywatelski ma potencjał do wzmacniania więzi społecznych, edukacji obywatelskiej i lepszego dopasowania inwestycji do realnych potrzeb mieszkańców. Jednak trzeba mieć na uwadze, że kontrole NIK pokazały także poważne mankamenty. Jak podaje Izba w raporcie z 2019 roku:
„W 17 miastach objętych kontrolą projekty obywatelskie wybierano zgodnie z regulacjami wewnętrznymi gmin. W pozostałych 5 miastach – w 42 przypadkach – mieszkańcy głosowali nad projektami, które nie spełniały wymogów określonych w regulacjach wewnętrznych gmin.”
Do najczęstszych problemów projektów obywatelskich należały:
- brak przejrzystych kryteriów oceny,
- dopuszczanie projektów niewykonalnych,
- niska frekwencja (kilka–kilkanaście procent mieszkańców),
- konflikty między dzielnicami,
- niewydatkowanie pełnej puli środków.
Przykłady udanych inwestycji
Mimo trudności, wiele projektów realizowanych w ramach BO okazało się dużym sukcesem. Do najczęściej wybieranych i docenianych należą:
- chodniki i drogi lokalne – remonty, modernizacje, budowa parkingów,
- bezpieczeństwo – nowe latarnie, monitoring miejski,
- rekreacja i sport – place zabaw, siłownie plenerowe, boiska, parki,
- zieleń i estetyka – skwery, drzewa, mała architektura.
Przykład: w Warszawie w pierwszej edycji BO (2014 r.) zgłoszono ponad 2 tys. projektów, z których do realizacji wybrano 336 o wartości 26,2 mln zł. Powstały m.in. nowe place zabaw i tereny rekreacyjne, które do dziś służą mieszkańcom.
Znaczenie budżetu obywatelskiego
Podsumowując, budżet obywatelski to narzędzie, które zmienia relację między mieszkańcami a samorządem. Krótko mówiąc mieszkańcy z biernych odbiorców usług publicznych stają się współdecydującymi partnerami. Jego obowiązkowy charakter w miastach na prawach powiatu i rosnąca popularność w innych gminach pokazują, że jest to rozwiązanie trwałe i rozwijające się. Jednak, jak wskazuje NIK, jego skuteczność zależy od rzetelności procedur i faktycznej przejrzystości całego procesu.
Źródła: NIK- Funkcjonowanie budżetów partycypacyjnych (obywatelskich)
Zobacz również: System kaucyjny obowiązuje od 1 października 2025 r.
