Zielone finansowanie w polskich gminach
Zielone finansowanie w polskich gminach to jeden z fundamentów zielonej transformacji na poziomie lokalnym. Zrównoważone finanse są fundamentalnym narzędziem globalnej transformacji, niezbędnym do wypełnienia luki w finansowaniu Celów Zrównoważonego Rozwoju (SDG), szacowanej na 11–15 bilionów dolarów rocznie.1 Polska, choć zajmuje relatywnie wysoką pozycję w rankingach realizacji SDG, wciąż potrzebuje znacznych nakładów. Kluczową rolę w tej zielonej transformacji muszą odegrać jednostki samorządu terytorialnego (JST), dla których zielone finanse samorządowe są pochodną koncepcji zielonego budżetowania (green budgeting).
Wprowadzanie zielonego budżetowania na poziomie lokalnym ma na celu efektywniejsze gospodarowanie środkami, poprawę skuteczności pozyskiwania funduszy na cele środowiskowe oraz podniesienie świadomości społecznej co do zadań samorządowych związanych z ochroną klimatu.
Spis treści
Zielone finanse w polskich gminach
Główne przesłanki zazieleniania finansów samorządowych wynikają z uwarunkowań środowiskowych i regulacyjnych. Z jednej strony, pogłębiające się efekty zmian klimatycznych na poziomie regionalnym i lokalnym (np. powodzie błyskawiczne, susze) wymagają od JST opracowywania szerszych strategii środowiskowych. Z drugiej, unijne regulacje, takie jak Taksonomia i klauzula „nie czyń znaczących szkód” (DNSH)2, zwiększają możliwości pozyskania zielonych źródeł finansowania.
Zielone finansowanie w polskich gminach znajduje się coraz częściej w centrum zainteresowania sektora bankowego. Co istotne, instytucje finansowe zaczynają stosować zasadę podwójnej materialności. Oznacza to, że oceniają wpływ finansowanych projektów nie tylko na ich opłacalność ekonomiczną, ale również na środowisko oraz otoczenie społeczne. Równocześnie analizują tzw. ryzyka przejścia, czyli zagrożenia związane z transformacją klimatyczną i zmianami regulacyjnymi. W efekcie finansowanie inwestycji publicznych, również tych realizowanych przez samorządy, podlega coraz bardziej kompleksowej ocenie bankowej. To z kolei może bezpośrednio wpływać na warunki udzielania kredytów: wysokość oprocentowania, długość okresu spłaty czy wymagane zabezpieczenia.
Rozszerzenie mechanizmu EU-ETS
Zielone finansowanie w polskich gminach zyska dodatkowe znaczenie w kontekście rozszerzenia unijnego systemu handlu emisjami EU-ETS. Mechanizm ten obejmie sektor budynków i transportu (tzw. ETS2) już w 2027 lub 2028 roku. W związku z tym kluczowym instrumentem wsparcia dla jednostek samorządu terytorialnego stanie się Społeczny Fundusz Klimatyczny (SFK). Fundusz ten ma działać w latach 2026–2032 i dysponować całkowitą pulą 65 mld euro. Co istotne, aż 17,6% tej kwoty przypadnie Polsce, co oznacza zysk netto na poziomie co najmniej 6 mld euro. Środki te będą musiały zostać przeznaczone na tzw. inwestycje osłonowe. Chodzi przede wszystkim o działania wspierające gospodarstwa domowe zagrożone ubóstwem energetycznym oraz wykluczeniem transportowym.3
JST mają również dostęp do rynkowych instrumentów dłużnych. Choć zielone obligacje komunalne są dostępne, ich rynek w Polsce jest mało urynkowiony, a obligacje te często przypominają kredyty bankowe. Alternatywą są kredyty powiązane ze zrównoważonym rozwojem (Sustainability-Linked Loans, SLL), których warunki cenowe są powiązane z osiąganiem ambitnych, mierzalnych celów ESG.
Analiza stopnia zazielenienia finansów samorządowych (ZielFinJST)
Opracowany został Indeks Zielonych Finansów Samorządowych (ZielFinJST), który umożliwia syntetyczną ocenę poziomu zazielenienia budżetów JST. Zielone finansowanie w polskich gminach można dzięki temu narzędziu analizować w sposób porównawczy. W latach 2018–2022 średni poziom Indeksu ZielFinJST był niski – od 0,3 do 0,35. Choć widoczna była lekka tendencja wzrostowa, zielone finansowanie w polskich gminach nie stanowiło priorytetu. Dane pokazują, że inwestycje środowiskowe były traktowane drugoplanowo.
W praktyce oznacza to, że gminy – z wyłączeniem miast na prawach powiatu – nie przeznaczały całej kwoty zielonych dochodów majątkowych na inwestycje zrównoważone środowiskowo. Co więcej, JST przeciętnie przeznaczały nie więcej niż 3% środków własnych innych niż „zielone” na realizację zadań inwestycyjnych o charakterze zrównoważonym środowiskowo.4
Tabela 1. Wybrane wskaźniki zaangażowania finansowego JST (2022 r.)
| Typ JST | Udział zielonych wydatków majątkowych w wydatkach ogółem (w %) | Przeciętny poziom zielonych wydatków majątkowych na 1 mieszkańca (w zł/osobę) |
| Gminy miejsko-wiejskie (GMW) | 20,4% | Brak danych |
| Miasta na prawach powiatu (MNPP) | Brak danych | 194,03 zł |
| Gminy wiejskie (GW) | Rosnący o 3,6 pkt. proc. | 228,55 zł |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych sprawozdawczych – Raport „Zielone Finanse w Polsce 2024”
Wskaźniki wynikowe wskazują na zróżnicowany poziom bezpieczeństwa środowiskowego:
- Oczyszczanie ścieków: W MNPP ok. 95% mieszkańców korzystało z oczyszczalni, natomiast w GW było to zaledwie 43%.6
- Wyroby azbestowe: Najtrudniejsza sytuacja występuje w gminach wiejskich, gdzie do unieszkodliwienia pozostało przeciętnie ok. 80% wyrobów azbestowych, w MNPP – ok. 66%.7
Praktyczne aspekty finansowania zrównoważonego
Wpływ ETS2 na finanse gospodarstw domowych i Strategie JST
Rozszerzenie mechanizmu EU-ETS na sektory budynków i transportu (ETS2), planowane na rok 2027 lub 2028, będzie miało bezpośredni wpływ na koszty utrzymania gospodarstw domowych i stawia nowe wyzwania finansowe przed JST, zwłaszcza w zakresie termomodernizacji i efektywności energetycznej. Polska znajduje się w szczególnie trudnej sytuacji ze względu na skalę wyzwań: w kraju wciąż około 3 mln domów ogrzewanych jest węglem, a kolejne 2,3 mln gazem, który również jest paliwem emisyjnym.8
Nowe opłaty ETS2 przełożą się bezpośrednio na wzrost kosztów dla gospodarstw domowych:
| Rodzaj paliwa/kosztu | Szacowany wzrost kosztów (przy 45 EUR/tCO2) | Kontekst polski |
| Ogrzewanie węglem | Wzrost o ok. 40–50% | Dotyczy ok. 3 mln gospodarstw domowych, najbardziej narażonych na skutki ETS2. |
| Ogrzewanie gazem | Wzrost o ok. 17% | Wiele nowych źródeł gazowych zainstalowano niedawno (np. w ramach programu „Czyste Powietrze”), co generuje wieloletnie obciążenie. |
| Paliwa transportowe (benzyna/diesel) | Wzrost ceny benzyny o ok. 0,10 EUR/l; diesel o ok. 0,12 EUR/l | Dotyczy 72,8% gospodarstw domowych posiadających auto; średni wiek pojazdów to 14,9 lat. |
Społeczny Fundusz Klimatyczny (SFK)
W celu złagodzenia negatywnych skutków ETS2, Unia Europejska powołała Społeczny Fundusz Klimatyczny (SFK). Fundusz ten będzie funkcjonował w latach 2026–2032. Jego głównym zadaniem jest wspieranie gospodarstw domowych, które są zagrożone ubóstwem energetycznym i transportowym. Zielone finansowanie w polskich gminach zyska dzięki temu nowy impuls do działania. Polska otrzyma 17,6% całkowitej puli środków zgromadzonych w SFK, co daje łącznie 11,44 mld euro. Warto dodać, że przy szacowanym przychodzie z ETS2 na poziomie około 5,44 mld euro, Polska zyska netto co najmniej 6 mld euro wsparcia z Funduszu.9
Środki te muszą być przeznaczone na inwestycje osłonowe, a państwa członkowskie zobowiązane są do wykazania wkładu własnego na poziomie minimum 25%. W kontekście JST kluczowe jest, aby środki SFK trafiały do zidentyfikowanych grup wrażliwych, w tym do osób mieszkających w domach jednorodzinnych ogrzewanych węglem lub gazem.
Wpływ Dyrektywy CSRD na wymogi danych ESG i finansowanie samorządowe
Zielone finansowanie w polskich gminach wymaga coraz większej transparentności. Kluczowe znaczenie ma tu Dyrektywa CSRD, która wprowadza nowe standardy raportowania zrównoważonego rozwoju. Obejmą one m.in. instytucje finansowe wspierające JST, co pośrednio wpłynie także na same samorządy.
CSRD, wraz z Europejskimi Standardami Sprawozdawczości Zrównoważonego Rozwoju (ESRS), wprowadza kluczowe zmiany:
Rozszerzenie zakresu
W UE obowiązkami raportowania objętych zostanie ok. 50 tys. podmiotów, w tym w Polsce szacunkowo 3,5–4 tys. firm. Choć JST nie są objęte CSRD bezpośrednio, regulacje te pośrednio dotkną ich partnerów biznesowych (dostawców, banków).10
Podwójna Istotność (Double Materiality)
Wymóg ten nakazuje firmom raportować nie tylko o tym, jak kwestie ESG (środowiskowe, społeczne, zarządcze) wpływają na ich finanse (perspektywa finansowa), ale także jak ich działalność wpływa na otoczenie (perspektywa wpływu).
Atestacja (Audyt) Raportów
Sprawozdania będą podlegały obowiązkowi atestacji (audytu) przez niezależnych biegłych rewidentów, co ma zapewnić ich rzetelność, wiarygodność i porównywalność.
Te zmiany mają istotny wpływ na dostęp JST do finansowania. Kluczowym narzędziem wykorzystywanym przez banki (które będą podlegać obowiązkowi ujawniania m.in. wskaźnika zieloności aktywów, GAR) stają się Kredyty Powiązane ze Zrównoważonym Rozwojem (Sustainability-Linked Loans, SLL).
CSRD wspiera mechanizm SLL, ponieważ:
- Rzetelna analiza podwójnej istotności i zdefiniowane cele ESG klienta (np. JST lub ich partnera) stanowią podstawę do zdefiniowania kluczowych wskaźników efektywności (KPI) dla SLL.
- Obowiązek zewnętrznej atestacji danych ESG eliminuje konieczność ponoszenia dodatkowych kosztów weryfikacji przez stronę trzecią na potrzeby samego kredytu SLL, zwiększając wiarygodność osiągniętych celów.
Zielone finanse w polskich gminach to nie tylko moda czy unijny obowiązek, lecz także klucz do budowania nowoczesnych i odpornych społeczności lokalnych. Przejście od działań doraźnych do systemowego zielonego budżetowania może znacząco zwiększyć efektywność lokalnych inwestycji.
Zielone finansowanie w polskich gminach może wówczas stać się nie tylko odpowiedzią na kryzys klimatyczny, ale również impulsem rozwoju społeczno-gospodarczego. Co więcej, to właśnie sposób i skala wykorzystania zielonych narzędzi finansowych przez jednostki samorządu terytorialnego zdecydują o tempie oraz skuteczności zielonej transformacji na poziomie lokalnym.
Sprawdź, jak zielone finansowanie w polskich gminach może przyspieszyć rozwój lokalnych źródeł OZE – to już nie wybór, a konieczność.
Źródła:
1,3,4,5,6,7,8,9,10 UNGC Network Poland – Raport Zielone finanse w Polsce 2024
2 KPO – Krajowy Plan Odbudowy Zielone finanse w polskich gminach
FAQ – Zielone finansowanie w polskich gminach
Czym są zielone finanse samorządowe?
To zarządzanie budżetem gminy w taki sposób, aby środki były przeznaczane przede wszystkim na inwestycje prośrodowiskowe i klimatyczne.
Dlaczego JST mają tak duże znaczenie w zielonej transformacji?
Bo odpowiadają za infrastrukturę, transport, gospodarkę wodno-ściekową i inne obszary kluczowe dla redukcji emisji i jakości życia mieszkańców.
Czy wszystkie gminy intensywnie korzystają z zielonego finansowania?
Nie – większość JST wydaje relatywnie niewielki odsetek swoich środków na inwestycje ekologiczne.
Co pokazuje Indeks ZielFinJST?
Że poziom zazielenienia budżetów polskich gmin jest niski (0,3–0,35 w skali 0–1), choć widać powolny trend wzrostowy.
Jakie instrumenty finansowe mają do dyspozycji gminy?
Zielone obligacje komunalne, kredyty powiązane ze zrównoważonym rozwojem (SLL) oraz fundusze unijne, w tym Społeczny Fundusz Klimatyczny.
Czy Społeczny Fundusz Klimatyczny wesprze mieszkańców?
Tak – jego środki mają trafić do gospodarstw domowych najbardziej narażonych na wzrost kosztów energii i transportu.
Jakie skutki dla mieszkańców przyniesie ETS2?
Wzrost cen energii i paliw, co wymusi na JST działania w obszarze efektywności energetycznej i wsparcia socjalnego.
Czy dyrektywa CSRD obejmuje bezpośrednio gminy?
Nie – ale pośrednio wpływa na nie, ponieważ wymaga transparentności od partnerów finansowych i biznesowych JST.
Jakie są największe wyzwania gmin w zielonym finansowaniu?
Brak priorytetu dla zielonych inwestycji w budżetach, ograniczone środki własne, rosnące wymogi regulacyjne oraz konieczność spełnienia kryteriów banków i instytucji finansowych.
Czy zielone finansowanie w polskich gminach jest szansą na rozwój lokalny?
Tak – może przyspieszyć modernizację infrastruktury, podnieść jakość życia mieszkańców i zwiększyć odporność na wyzwania klimatyczne.
